czwartek II tygodnia Adwentu – spór krytyków raptowników

I. Kontekst poprzedzających wersetów

Wersety 2-6 Mówią o poselstwie uczniów Janowych. Jan Chrzciciel wskazał wcześniej na Jezusa jako na Mesjasza (J 1,19-34), po có więc teraz pyta się o Jego misję? Jest kilka możliwych odpowiedzi na to pytanie. Być może Jan inaczej wyobrażał sobie wcześniej przyszłą publiczną działalność Jezusa i dlatego teraz pyta Jego Samego o to, co sam wcześniej o Nim ogłosił, a być może czyni to raczej ze względu na swoich uczniów. Jednak indywidualne przesłanki tego zapytania, wbrew pozorom, nie są tutaj najważniejsze. Należy je chyba odczytywać w kontekście wątku „podwójnego pierwszeństwa”, zasadniczego dla całej relacji Jezusa i Jana, a nieustannie rozważanego zarówno w Prologu Janowym, jak i w Ewangelii Dzieciństwa św. Łukasza (Łk 1-2), a także w Prologu Ewangelii św. Marka (Mk 1,1-8): Jan poprzedza Jezusa historycznie i jest o pół roku starszy, ale, aby zrozumieć Jezusa, sam musi cofnąć się i zapytać Go o przesłanki swoich własnych wcześniejszych decyzji oraz czynów. Wielkość Jana przejawia się w tym, że – będąc czasowo pierwszy – przyznaje, że nie jest nawet godzien, aby Jezusowi ustąpić miejsca (J 1,27). Pytając o misję Jezusa, pyta również o siebie samego, o swoje własne przesłanki – i dlatego Jezus zaczyna mówić o nim do tłumów natychmiast po udzieleniu odpowiedzi odchodzącym właśnie Janowym uczniom.

Zaraz potem mamy więc mowę Jezusa do tłumów, dotyczącą Jana (7-15) i nawiązującą do odpowiedzi, której Jezus przed chwilą Janowym uczniom udzielił. Skupimy się na podanej w lekcjonarzu drugiej jej części, nawiązując jednak do całości.

II. Analiza perykopy z lekcjonarza

11 Amen jest słowem hebrajskim, nieprzetłumaczonym ani w oryginalnej wersji na grecki, ani w łacińskim przekładzie Kościoła – Wulgacie. Dlatego ja również pozostawiam je w brzmieniu hebrajskim. „Amen” jest wyrazem podkreślającym jakąś treść, a zarazem – co trudno oddać w przekładzie – performatywem, czyli słowem, przez które dana treść ma się też urzeczywistnić: „niech się stanie!”

„Powstał jest” (egeretai) - próba oddania po polsku greckiego czasu gramatycznego perfectum, wyrażającego trwające skutki jakiejś czynności, zazwyczaj przeszłej, analogiczna do formy incipitu staropolskiej pieśni wielkanocnej „Chrystus zmartwychwstał jest”. Po grecku tam, gdzie mowa dosłownie o zmartwychwstaniu, bardzo często również występują formy perfectum. Obecny tutaj czasownik egeiro („budzić się”) także można odnieść się do zmartwychwstania (stąd np. ikonograficzna tradycja chrześcijańska, przedstawiająca zmarłych jako śpiących). O zmartwychwstaniu jest też mowa wyżej w wersecie 5. Wydaje się, że można te wersety ze sobą zestawić i rozumieć werset 11 wieloznacznie – „powstanie” Jana Chrzciciela oznaczałoby wówczas jego własne zmartwychwstanie dla Królestwa lub nawet powstanie proroka Eliasza.

12 „Jest brane siłą” (biadzetai, czasownik pochodzi od słowa siła, bia) oraz „raptownik” (biastes – osoba używająca siły) - słowa te miewają sens zarówno pozytywny, jak i negatywny. Jak należy je rozumieć w tym miejscu? Wydaje się, że obydwie interpretacje (rozpatrzone szczegółowo poniżej) są poprawne i wzajemnie komplementarne.

„Porywają je” (harpadzousin) – skojarzenia zarówno z harpią jak i z harfą są tutaj na miejscu. Jedna i druga wiąże się z szarpaniem i – tak samo jak poprzednio – słowo to miewa sens bardzo negatywny („grabić”, „porywać”, „plądrować”), ale może też np. odnosić się do słynnego mistycznego porwania św. Pawła do raju (2Kor 12,4!)

W wersecie 8 mówi się o zniewieściałych dostojnikach zamieszkujących królewskie pałace, a w 11-12 – o Królestwie Niebios zdobywanym przez raptowników. Również te dwa wersety można połączyć i odczytać razem, bo zestawiają one ze sobą królestwa ziemskie oraz Królestwo Niebios (por. też z perykopą Łk3,1-6).

Istnieją więc dwie, na pierwszy rzut oka wykluczające się, interpretacje wersetu 12. Jedna mówi o tym, że Królestwo Niebios jest zagrożone gwałtem ludzi złych (Heroda), natomiast druga – przeciwnie – pochwalając, w pewnym sensie, użycie siły, twierdzi, że należy je zdobywać zdecydowanie, czyli tak jak Jan Chrzciciel, za jego przykładem. Wydaje się jednak, że możliwe jest także rozwiązanie tego dylematu, w ramach którego obydwie wersje nie wykluczają się i są wzajemnie komplementarne. Wyjaśnia to częściowo porównanie tego wersetu z paralelnym u św. Łukasza (Łk 16,16):

„Prawo i prorocy aż do Jana. Od tego czasu Królestwo Boga jest zwiastowane [jako] dobra nowina i każdy weń siłą się wdziera”.

Również ten werset można rozumieć dwojako, na obydwa przedstawione wyżej sposoby. Nie rozstrzyga to więc problemu interpretacji dzisiejszej perykopy Mateuszowej, jeżeli założymy, że dwuznaczność tę należy bezwzględnie zlikwidować (zdecydować, czy werset gani Heroda, czy też chwali Jana Chrziciela). Jeżeli jednak również u Łukasza zobaczylibyśmy konsekwencję wieloznaczności (werset jednocześnie pochwala Jana oraz gani Heroda, te dwie rzeczy sobie nie przeczą!), Łukaszowy wers okaże się wersję Mateuszową potwierdzać.

Argumenty przemawiające za pozytywnym rozumieniem „brania siłą” oraz „raptowników” ("dobra siła" w wersecie 12):

• z prawa i proroków: Prawo i prorocy, wraz z nastaniem Ewangelii, przemijają. Wraz z Królestwem Bożym nastaje nowy porządek Boskiego panowania. Nie chodzi już o „przymierzanie się” i przygotowywanie do Królestwa. Nastał czas ostatecznych rozstrzygnięć rosnącego w siłę Królestwa. Moc Boża niepomiernie przewyższa wszelkie starotestamentowe zapowiedzi.

• z konfliktu Jana z Herodem: Wymowa wersetów 7-9, gdzie Jezus zarzuca ludziom, że chcieli ujrzeć wątłego słabeusza. Jan Chrzciciel, przedstawiony jako mocarz – również w nawiązaniu do Eliasza, proroka ognia, nazywanego także „rydwanem Izraela” (2Krl 2,12) – jest przeciwstawiony słabym, zniewieściałym i mieszkającym w pałacach ziemskim królom. Królestwo Boże przyszło, aby definitywnie pokonać niesprawiedliwą przemoc tyranów, a moc Boża niepomiernie przewyższa wszelką ludzką siłę i władzę.

Ciekawy komentarz do tej sceny tak odczytanej, autorstwa o.Grzegorza Gintera SJ, można znaleźć tutaj: Gwaltownik-dla-krolestwa.

Argumenty przemawiające za negatywnym rozumieniem „brania siłą" oraz „raptowników” ("zła siła" w wersecie 12):

• z prawa i proroków: Kiedy skończył się czas prawa i proroków (zapowiedzi) i Królestwo jest już rzeczywistością, więc trudniej chronić je przed zewnętrznymi napastnikami, którzy – w czasie walki ostatecznej – nasilili swoje ataki.

• z konfliktu Jana z Herodem: Jest to czas ziemskiego królestwa bezprawia – okrutnej, wewnętrznie podzielonej dynastii herodiańskiej, która, u szczytu swojej tyranii, zetnie za chwilę głowę więzionemu Janowi. Oczywiste jest, że arcytyran Herod i inni ziemscy władcy zadają gwałt Królestwu Bożemu. Ziemscy królowie, nawet jeżeli ubierają się w miękkie szaty, właśnie przez tę maskaradę są szczególnie niebezpieczni. Ośmieszając posłańców Królestwa jako „czyniących przemoc”, sami pozostają wilkami przebierającymi się w miękkie skóry rozszarpywanych przez siebie owiec.

Wszystkie te argumenty są niezwykle silne i pochodzą z biblijnego źródła. Pozostaje więc uznać, że spór pomiędzy dwoma szkołami moralnej klasyfikacji raptowników Królestwa pozostanie na zawsze nierozstrzygnięty. Stwierdzenie to jednak – paradoksalnie – spór ten definitywnie rozstrzyga. Okazuje się bowiem, że wszystkie wynikające z obydwu interpretacji wnioski nie tylko nie wykluczają się, lecz także, po dokładniejszym rozważeniu, uzupełniają. Podobną perspektywę przyjmują też niekiedy współczesne komentarze biblijne.

Jedyny problem polega więc chyba na bezzasadnym przyzwyczajeniu interpretatorów do dążenia do niewłaściwie, zbyt wąsko rozumianej jednoznaczności. Dwuznaczność nie jest tutaj bowiem ani niekonsekwentna, ani fałszywa – ani teologicznie, ani językowo, ani logicznie.

Po co jednak Jezus w jednym zdaniu miałby mówić jednocześnie o dwóch walczących ze sobą typach raptowników? Wydaje się, że chodzi o szczególne podkreślenie subtelności, a zarazem ogromnej wagi duchowej walki, w której kluczowe jest rozpoznawanie i odróżnianie prawdy od kłamstwa - w sytuacji, w której kłamstwo stara się możliwie najbardziej do prawdy upodobnić.